29 Ekim 1923. Hepimiz bu tarihi, okul yıllarında öğrendiğimiz tarih bilgilerinden hatırlıyoruzdur muhakkak. Peki Cumhuriyetin nasıl ilan edildiğini, hangi aşamalardan geçildiğini hatırlıyor musunuz? O zaman buyurun kısa bir tarih dersine.
23 Nisan 1920'de Büyük Millet Meclisi'nin açılmasından sonra, Meclis ilk iş olarak, 29 Nisan 1920 tarihinde Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkartıp, 3 Mayıs 1920'de 11 vekil seçerek programını yapmış ve yeni Türk Devleti'nin ilk hükümetini I. İcra Vekilleri Heyeti adıyla kurmuştu.
ilk meclis binası
23 Nisan 1920'den beri Türkiye'yi idare eden Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, milli egemenlik esasına dayanıyordu. Bu, adı konulmamış bir Cumhuriyet yönetimiydi. Yeni Türk devletinin adı henüz konulmamıştı. Hükümet, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adını taşıyor, meclis başkanı hükümet başkanlığı da yapıyordu. Bu sistem içinde devlet başkanlığı boş görünüyordu. Şimdi, yürürlükte olan siyasi rejime uygun devlet şeklini bulmak zorunlu hale gelmişti.
meclisin dualarla açılışı
Mustafa Kemal Paşa, Türkiye'nin ilk anayasası olan 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun ilk maddelerinde yer alan, "Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir" ve "Milli iradeyi millet namına temsil eden tek yetkili organ Türkiye Büyük Millet Meclisi'dir " ifadelerini daima, "Cumhuriyet" şekliyle yorumlamıştır. Gerçekten de 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ile kurulmuş olan siyasi rejim, geniş anlamı ile Cumhuriyet'ten başka bir şey değildi. Ancak Cumhuriyet resmen ilan edilmemiş ve devlet başsız bir şekilde kurulmuştu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin ilk üyeleri
26 Ekim 1923'de ortaya çıkan bir hükümet buhranı sonucu, Başvekil Fethi Bey istifasını vermişti. 28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine, Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü'nde arkadaşlarına, "Yarın, Cumhuriyeti ilan edeceğiz" diyerek fikrini açıklamıştı. O gece İsmet Paşa ile birlikte 1921 Anayasası'nın bazı maddelerini değiştiren kanun tasarısını hazırlamıştı.
29 Ekim 1923 günü, konu önce Halk fırkası grubunun öğleden sonraki oturumunda gündeme gelmiş, Mustafa Kemal Paşa'nın bir gün önce tespit ettiği değişiklikler uzun görüşmelerden sonra kabul edilmişti. Kanun teklifi, Kanun-i Esasi encümeni tarafından usulen incelenerek meclise sunulmuştu.
Ve TBMM, 29 Ekim 1923 tarihinde, 364 sayılı kararla, "Yaşasın Cumhuriyet!" sesleri arasında, alkışlarla Cumhuriyeti ilan etmişti. Cumhuriyetin ilanı ile 1921 Anayasası'nın, 1,2,4,10,11 ve 12. maddelerinde bir takım değişikliklere gidilmiş ve aynı gün Cumhurbaşkanlığı seçimi yapılarak, Mustafa Kemal Paşa yeni Türk Devletinin ilk Cumhurbaşkanı olmuştu. Kürsüye gelen Mustafa Kemal Paşa, yaptığı konuşmasını "Türkiye Cumhuriyeti mesut, başarılı ve muzaffer olacaktır" sözü ile bitirmişti.
Miladi 30 Ekim 1923 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesi'nde şu manşetle yer almış:
Gazete manşetinin çevirisi şu şekilde;
''Büyük Millet Meclisi, dün gece sekiz buçukta, Türkiye Devleti'nin şeklini müttefikan "Cumhuriyet" olarak tespit ve dokuza çeyrek kala Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretlerini müttefikan "Reisicumhur" intihab eyledi.
Reisicumhurumuz, hitabelerine: "Türkiye Cumhuriyeti mes'ud, muvaffak ve muzaffer olacaktır" cümlesiyle nihayet verdiler
Türkiye Büyük Millet Meclisimizin bu şerefli ve safa-bahş kararıyla bütün buhranlar hal edilmiştir.
Cumhuriyetimizi tesis eden kanun Türkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir.
Madde 1-Hâkimiyet bila-kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müsteniddir. Türkiye Devleti'nin şekl-i hükümeti cumhuriyettir.
Madde 2-Türkiye Devleti'nin dini din-i İslam'dır; resmi lisanı Türkçe'dir.
Madde 4-Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, hükümetin inkısam ettiği şuabat-ı idareyi İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.
Madde 10-Türkiye reisicumhuru Türkiye Büyük Millet Meclisi heyeti umumiyesi tarafından ve kendi azası meyanından bir intihab devresi için intihab olunur. Vazife-i riyaset yeni reisicumhurun intihabına kadar devam eder. Tekrar intihab olunmak caizdir.
Madde 11-Türkiye reisicumhuru devletin reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclise ve Heyet-i Vekile'ye riyaset eder.
Madde 12-Başvekil, reisicumhur tarafından ve Meclis azası meyanından intihab olunur. Diğer vekiller başvekil tarafından yine Meclis azası arasından intihab olunduktan sonra heyet-i umumiyesi reisicumhur tarafından Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hal-i içtimada değilse, keyfiyet-i tasvib Meclisin içtimaına talik olunur.
Denilen bu karar ve kanun bütün memlekete duyuruldu ve Türkiye'nin her tarafında bir Osmanlı saltanat selamlama teamülü olan 101 pare top atışıyla ilan edildi.''
Türk milletinin yapısına en uygun idare şekli olan cumhuriyet rejimine sahip çıkmak ve onu yaşatmak, hepimizin başlıca vatandaşlık görevidir. Yaşasın Cumhuriyet.
